Khám lớn Sài Gòn

Nằm trên trục đường Lý Tự Trọng sầm uất của Quận 1, TP.HCM ngày nay, Thư viện Khoa học Tổng hợp TP.HCM không chỉ là kho tri thức phục vụ cộng đồng mà còn là chứng tích lịch sử mang đậm dấu ấn thời kỳ đấu tranh giành độc lập dân tộc. Ít ai biết rằng, trên chính mảnh đất này, hơn một thế kỷ trước từng tồn tại một trong những nhà tù khét tiếng nhất thời Pháp thuộc: Khám Lớn Sài Gòn – hay còn gọi là Maison Centrale de Saigon.

Khám Lớn Sài Gòn được chính quyền thuộc địa Pháp khởi công xây dựng vào năm 1886 và hoàn thành vào năm 1890, trên nền đất xưa kia là chợ Cây Da Còm. Tên gọi của khu chợ cũng là một nét văn hóa đặc trưng, được học giả Trương Vĩnh Ký ghi lại – nơi từng tấp nập người mua bán trống, lọng, yên ngựa và mão tú tài dưới gốc cây da lá rủ xuống mặt đất.

Việc xây dựng một khám đường quy mô lớn ngay giữa trung tâm đô thị không khỏi gây tranh cãi thời bấy giờ. Tuy nhiên, nhà cầm quyền vẫn quyết định tiến hành, bởi vị trí này cách Tòa án Sài Gòn (xây dựng giai đoạn 1881–1885) không xa, thuận tiện cho việc áp giải và xét xử tù nhân. Một trong những biểu tượng gây ám ảnh nhất tại Khám Lớn là máy chém – công cụ hành quyết được đưa trực tiếp từ Pháp sang năm 1917. Chiếc máy cao 4,5 mét với lưỡi dao nặng đến 50kg này là nỗi kinh hoàng đối với tù nhân chính trị. Vào những năm 1920–1930, máy chém thường được đặt giữa đường vào khoảng 5 giờ sáng để thi hành án tử hình. Sau mỗi lần hành quyết, lực lượng chức năng liền cho xe vòi rồng đến tẩy rửa hiện trường, xóa sạch dấu vết như chưa từng có gì xảy ra.

Khám Lớn là nơi từng giam giữ hàng loạt tên tuổi cách mạng lẫy lừng của Việt Nam, trong đó có Nguyễn An Ninh – nhà trí thức, nhà báo và nhà cách mạng nổi tiếng – người từng bị giam đến 5 lần trong những năm tháng đấu tranh không khoan nhượng với chính quyền thực dân.

Ngoài ra, nơi đây còn giam giữ nhiều chiến sĩ cách mạng và nhà yêu nước như Phan Xích Long, Phan Văn Hùm, Tạ Thu Thâu, Nguyễn Văn Tạo, Trần Phú, Lê Hồng Phong, Ngô Gia Tự, Hà Huy Tập, Nguyễn Văn Cừ, Nguyễn Thị Minh Khai, Võ Văn Tần, Phan Đăng Lưu, Lý Tự Trọng, Phạm Văn Đồng, Phạm Hùng, Mai Chí Thọ… Không ít người trong số đó đã anh dũng hy sinh ngay tại nơi này, trong đó có Lý Tự Trọng, Nguyễn Thị Minh Khai, Ngô Thêm, Trần Trương Công...

Sau năm 1954, việc giam giữ tù nhân được chuyến về Khám Chí Hòa (được xây dựng xong năm 1953). Chính quyền Việt Nam Cộng Hòa cho phá hủy Khám Lớn, để xây lên đó Trường Đại học Văn Khoa (thành lập năm 1957, trực thuộc Viện Đại học Sài Gòn), rồi Thư viện Quốc gia, và nay là Thư viện Khoa học Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh. Công trình Thư viện Quốc Gia khởi công năm 1968, dựa vào đồ án thiết kế của hai KTS Bùi Quang Hanh và Nguyễn Hữu Thiện, cùng với cố vấn kỹ thuật của KTS Lê Văn Lắm. Kinh phí xây dựng thư viện lên đến 177 triệu đồng, nhà thầu dùng tới 100.000 công thợ, 500 tấn sắt và 27.000 bao xi măng với 3 năm thi công, diện tích 7.070 m2 bao gồm hai khối. Thư viện khánh thành ngày 23 tháng 12 năm 1971.